Uzman erbaş olarak göreve başlayacak kişiler hakkında güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması işlemleri yapılmaktadır. Uzman erbaşların görevine başlayabilmesi veya  devam edebilmesi için güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması işlemlerinin olumlu sonuçlanması gerekmektedir. Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması işlemleri aşağıda belirtilen mevzuat uyarınca yürütülmektedir.

          Anayasa'nın 70. maddesinin ikinci fıkrasında, “hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayrım yapılamayacağı” kurala bağlanmıştır. 

          657 sayılı Devlet Memurları Kanunu'nun 48. maddesinde, devlet memurluğuna alınacaklarda aranacak genel ve özel şartlar belirlenmiş ve aynı maddenin (b) fıkrasında "kurumların özel kanun veya diğer mevzuatında aranan şartları taşımak gerektiği" koşuluna da yer verilmiştir.

          Bu doğrultuda Sözleşmeli Uzman Erbaş olmak içi gereken nitelikler Uzman Erbaş Kanunu ve Uzman Erbaş Yönetmeliğinde sayılmıştır. Uzman Erbaş Kanununun 4. Maddesinde Uzman Erbaş olarak alınan personelde olması gereken niteliklerin yönetmelik ile belirleneceği hüküm altına alınmıştır. Uzman Erbaş Kanunu dayanak alınarak Uzman Erbaş Yönetmeliği hazırlanmış ve “Personelde aranacak nitelikler” belirlenmiştir.

          4045 sayılı Güvenlik Soruşturması, Bazı Nedenlerle Görevlerine Son Verilen Kamu Personeliyle Kamu Görevine Alınmayanların Haklarının Geri Verilmesine ve 1402 Numaralı Sıkıyönetim Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanunun 1 inci maddesinde, "Güvenlik Soruşturması ve Arşiv Araştırması; kamu kurum ve kuruluşlarında, yetkili olmayan kişilerin bilgi sahibi olmaları halinde devlet güvenliğinin, ulusal varlığın ve bütünlüğün, iç ve dış menfaatlerin zarar görebileceği veya tehlikeye düşebileceği bilgi ve belgelerin bulunduğu gizlilik dereceli birimlerle askeri, emniyet ve istihbarat teşkilatlarında çalıştırılacak kamu personeli ve ceza infaz kurumlan ve tutukevlerinde çalışacak personel hakkında yapılır. Devletin güvenliğini, ulusun varlığını ve bütünlüğünü iç ve dış menfaatlerinin zarar görebileceği veya tehlikeye düşebileceği bilgi ve belgelerle gizlilik dereceli kamu personeliyle meslek gruplarının tespiti, birim ve kısımların tanımlarının yapılması, güvenlik soruşturmasının ve arşiv araştırmasının usul ve esaslarıyla bunu yapacak merciler ve üst kademe yöneticilerinin kimler olduğu Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlüğe konulacak yönetmelikle düzenlenir." hükmüne yer verilmiştir.

          Güvenlik soruşturması ile ilgili Uzman Erbaş Yönetmeliğinin 6. Maddesinde; 
“Uzman erbaş olarak alınacaklarda aşağıdaki şartlar aranır:
…….
a) Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak,
b) En az ilköğretim veya dengi okul mezunu olmak (Genelkurmay Başkanlığı tarafından ihtiyaç duyulacak, özel ihtisası gerektiren sınıf, branş ve ihtisaslarda, ilköğretim mezunlarından çok üstün başarı belgesi alanlar, kuvvet komutanları veya Jandarma Genel Komutanı yahut Sahil Güvenlik Komutanının kararları ile uzman erbaş olarak alınabilirler. Bunların uzman çavuşluğa yükselmelerinde lise mezunu şartı aranmaz.),
c) Tespit edilen görev yerinde ihtisas sahibi olmak,
ç) Sağlık durumunun uzman erbaşlığa elverişli olduğunu, askerî hastahanelerden
alacağı raporla kanıtlamış olmak,
d) Askerlik hizmetini yapmakta iken müracaat edenler için, uygun nitelik belgesi almış
olmak,
e) (Değişik:RG-27/3/2013-28600) Muvazzaflık hizmeti sırasında veya terhisinden itibaren üç yıl içinde ve müracaatın yapıldığı yılın Ocak ayının ilk günü itibariyle yirmi beş yaşını bitirmemiş olmak şartıyla; kuvvet komutanlıkları veya Jandarma Genel Komutanlığı yahut Sahil Güvenlik Komutanlığı tarafından alım için görevlendirilen birimlere müracaat etmek,
f) İstekli olmak,
g) (Değişik:RG-4/2/2017-29969) İcra edilen temel askerlik eğitimini başarıyla tamamlayanlardan güvenlik soruşturması uygun olmak veya ilk atamaları doğrudan doğruya kıt’a veya birliklere yapılan uzman erbaşlar için güvenlik soruşturması uygun olmak.
ğ) Askerî öğrencilik ile ilişiği kesilmemiş olmak,
h) Türk Silahlı Kuvvetlerinde daha önce subay, astsubay, uzman jandarma veya uzman erbaş olarak istihdam edilmemiş olmak,
ı) (Değişik:RG-21/1/2016-29600) Ayrıca;
1) Verilen ceza, ertelense, seçenek yaptırımlara çevrilse, hükmün açıklanmasının geri bırakılmasına karar verilse veya affa uğrasa dahi; Devletin şahsiyetine karşı işlenen suçlar ile basit ve nitelikli zimmet, irtikâp, iftira, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, yalan yere tanıklık, yalan yere yemin, cürüm tasniî, ırza geçmek, sarkıntılık, kız, kadın veya erkek kaçırmak, fuhşiyata tahrik, gayri tabiî mukarenet, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı veya şeref ve haysiyeti kırıcı suçlar ile istimal ve istihlâk kaçakçılığı hariç kaçakçılık, resmî ihale ve alım ve satımlara fesat karıştırma, Devlet sırlarını açığa vurma, firar, amir veya üste fiilen taarruz, emre itaatsizlikte ısrar, üste hakaret, mukavemet, fesat, isyan suçlarından dolayı yahut 22/5/1930 tarihli ve 1632 sayılı Askerî Ceza Kanununun 148 inci maddesinde yazılı suçlardan mahkûm olmamak,
2) Taksirli suçlar hariç olmak üzere diğer suçlardan adlî veya askerî mahkemeler tarafından otuz günden daha fazla süreli hürriyeti bağlayıcı bir ceza ile mahkûm olmamak,
3) Taksirli suçlar nedeniyle altı ay veya daha fazla süre ile hürriyeti bağlayıcı bir cezaya mahkûm olmamak.
i) (Mülga:RG-21/1/2016-29600)
(Değişik fıkra:RG-4/2/2017-29969) Uzman erbaş olmak için gerek muvazzaflık görevini yaptığı sırada, gerekse terhislerini müteakip başvuruda bulunan ve alınmaları uygun görülen personelin, güvenlik soruşturmaları; kuvvet komutanlıkları veya Jandarma Genel Komutanlığı yahut Sahil Güvenlik Komutanlığı tarafından yaptırılır. Temel askerlik eğitimi sırasında güvenlik soruşturması sonuçlanmayanların eğitimleri devam ettirilir. Bunlardan güvenlik soruşturmaları olumlu sonuçlananlar göreve başlatılır, olumsuz sonuçlananların ise Türk Silahlı Kuvvetleri, Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı ile ilişiği kesilir. Türk Silahlı Kuvvetlerinin manevi şahsiyetine gölge düşüren veya askerliğin şeref ve haysiyeti ile bağdaşmayacak eylemlerde bulunanlar ile tutum ve davranışları ile yasa dışı siyasi, yıkıcı, bölücü ideolojik görüşü benimseyenler, uzman erbaş olarak istihdam edilmezler.
Birlik komutanlıkları tarafından uzman erbaş olmaya lâyık görülenler için, en az ilköğretim okulu veya dengi okul mezunu erbaş ve erlerin terhis çizelgelerinin "ihtisas kod numarası" kısmına, uzman erbaş olacaklar için nitelik belgesindeki (EK-A) nitelikler dikkate alınarak, "Uzman erbaş olmaya lâyıktır" ibaresi yazılır ve ilgililere terhislerinden önce bilgi verilir. Bunlardan, kendi sınıf, branşının dışında başka bir görevde çalıştırılanların ihtisas kod numaraları, muvazzaf askerliği fiilen yaptığı görevin numarası olarak yazılır."  hükümleri yer aldığından personel hakkında güvenlik soruşturması ve araştırması işlemleri yürütülmektedir.

         Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması işlemleri 4045 sayılı kanun dayanak alınarak hazırlanan “Güvenlik Soruşturması ve  Arşiv Araştırması Yönetmeliği" hükümlerine göre yürütülmektedir.  Yönetmeliğin “Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırmasında araştırılacak hususlar” başlıklı 11. Maddesi;  
Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırmasında kişinin içinde bulunduğu ortam da dikkate alınarak:
 a) Kimlik kontrolü, kimlik kayıtlarının doğruluk derecesi, uyrukluğu, geçmişte yabancı bir devletin uyrukluğuna girip girmediği, 
b) Kolluk kuvvetleri tarafından halen aranıp aranmadığı, kolluk kuvvetlerinin ve istihbarat ünitelerinin arşivlerinde bilgiler bulunup bulunmadığı, adli sicil kaydının ve hakkında bir tahdidin olup olmadığı, 
c) Yıkıcı faaliyetlerde bulunup bulunmadığı ve 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanuna ve Atatürk ilke ve inkılaplarına aykırı davranıp davranmadığı. 
d) Şeref ve haysiyetini ihlal edecek ve görevine yansıyacak şekilde kumara, uyuşturucuya, içkiye, paraya ve aşırı bir şekilde menfaatine düşkün olup olmadığı, ahlak ve adaba aykırı davranıp davranmadığı, 
e) Yabancılarla, özellikle hasım ve hasım olması muhtemel Devlet mensupları ve temsilcileriyle ilgili derecesinin iç yüzü ve nedeni, 
f) Sır saklama yeteneğinin olup olmadığı araştırılır.” Hükmüne amirdir. 

          Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması yönetmeliğinin 15. Maddesi; 
“Yaptırılan güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması sonucunda elde edilen bilgilerin olumsuz olması halinde, kişinin gizlilik dereceli birim, kısım ve gizlilik dereceli yerler ile askeri, emniyet ve istihbarat teşkilatları, ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde çalıştırılıp çalıştırılmamaları, yer değiştirerek bu görevlere devam edip etmemeleri gibi hususları incelemek ve sonucunu sorumlu amirin takdirine sunmak üzere; bakanlıklarda müsteşarın, diğer kamu kurum ve kuruluşlarında en üst amirin, üniversitelerde rektörün, illerde valinin başkanlığında, personel birim amiri, hukuk müşaviri ve varsa güvenlik işlerinden sorumlu birim amirinden oluşan "Değerlendirme Komisyonu" kurulur. Başbakanlıkta kurulacak Değerlendirme Komisyonu Müsteşar veya görevlendireceği müsteşar yardımcısının başkanlığında, Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürü ile Personel ve Prensipler Genel Müdürünün katılımıyla oluşur. Türk Silahlı Kuvvetlerinde ise bu Komisyonun oluşumu kendi yönergeleri ile belirlenir. Değerlendirme Komisyonunun çalışma tutanakları ve kararları gizlidir.” hükmüne amirdir.

          Bu doğrultuda Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması sonucunda kişi hakkında elde edilen (hukuki değeri olmayan) istihbari bilgiler bir değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. İlgili yönetmelikte, istihbarat; "çeşitli kaynak ve araçlardan elde edilen haberlerin sınıflandırılması, kaydı, kıymetlendirilmesi ve yorumlanmasından çıkarılan sonucu ifade eder." şeklinde tanımlanmıştır. Görüldüğü üzere, istihbarat, çeşitli kaynak ve araçlardan elde edilen haberlere dayanmaktadır. Bir haberin hukuki değerinin olup olmadığının tespiti ve değerlendirilmesi; istihbarat faaliyetini yürüten makama değil, Yönetmeliğin 15. maddesi uyarınca, talep makamınca oluşturulan değerlendirme komisyonuna aittir. Değerlendirme komisyonu Yönetmeliğin 11. maddesinde belirtilen hususlarla ilgili olarak elde edilen hukuki değer taşımayan istihbari bilgileri yukarıda belirtildiği üzere “kişinin gizlilik dereceli birim, kısım ve gizlilik dereceli yerler ile askeri, emniyet ve istihbarat teşkilatları, ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde çalıştırılıp çalıştırılmamaları, yer değiştirerek bu görevlere devam edip etmemeleri gibi hususları” esas alarak incelemeli ve kişi hakkında bir değerlendirme yapmalıdır.

          Bu araştırmaların ardından soruşturma olumsuz sonuçlanırsa, kişiye güvenlik soruşturmasının olumsuz sonuçlandığı tebliğ edilmektedir. Ancak kişiye güvenlik soruşturmasının neden olumsuz çıktığına dair bir bildirim yapılmamaktadır. Genel olarak aile yakınlarından birinin daha önce işlediği suç, kişi hakkında devam eden soruşturmalar, kişi hakkında verilen hükmün açıklanmasının geriye bırakılması veya mahkumiyet kararları, terör örgütüyle iltisaklı okullarda veya dersanelerde eğitim görme ve istihbarat raporları gibi birçok nedenle güvenlik soruşturması olumsuz sonuçlanmaktadır. Ancak somut belgelere dayalı olarak yapılmayan, masumiyet karinesi ve  cezanın şahsiliği ilkesine uyulmayan soruşturmalar mahkemeler tarafından iptal edilmektedir. Bu konuda mağdur olan kişilerin özlük hakkı kaybına uğramaması için  hukuki yardım almasında yarar vardır.

Emsal Karar 1

Beş yıllık görev safahatı içinde herhangi bir disiplin işlemine muhatap olmayan, hep olumlu siciller alan ve terfi eden davacı uzman erbaş hakkında, soyut bir takım nedenlerle tesis edilen sözleşme feshi işlemi hukuka aykırıdır.

Dava dosyası ve dosyada mevcut belgelerin incelenmesinde; 1993 yılında 2 yıl süreyle uzman erbaşlığa nasbedilen ve 1995 yılında sözleşmesi 5 yıl süreyle yenilenen davacının, 1994-1996 yılları sicillerinin pekiyi, 1997 yılı sicilinin ise iyi düzeyde takdir edildiği,  meslek safahatı içerisinde 14.4.1995 ve 6.11.1996 tarihlerinde verilen iki adet takdirinin bulunduğu, hiçbir uyarı ve cezasının bulunmadığı, sicil üstlerince hakkında düzenlenen kanaat belgesinde, diğer olumlu kanaatlerle birlikte davacının Atatürk ilkelerine bağlı olduğunun ve tespit edilmiş ideolojik bir görüşünün olmadığının da belirtildiği, Kars 3.Ordu Elektronik Harp Tabur K.lığı emrinde görevli iken 3 ncü Ordu Komutanlığının 8.7.1997 tarih ve İSTH:3590322-97/İKK. ve GÜV.Ş.(421) sayılı fesih emri ile Uzman Erbaş Yönetmeliğinin 6, 8 ve 13. maddeleri gereğince sözleşmesi feshedilerek TSK.den ilişiğinin kesildiği açıkça anlaşılmıştır.  

Her ne kadar davalı idare tarafından gönderilen, savunma ve ekindeki gizli belgelerden, davacının Uzman Erbaş Yönetmeliğinin 6.maddesinde belirtilen şartları yitirdiğinden bahisle, Uzman Erbaş Yönetmeliğinin 6, 8 ve13. maddesinin son fıkrası uyarınca fesih işleminin tesis edildiği anlaşılmakta ise de, Uzman Erbaş Yönetmeliğinde beliirtilen usul ve esaslara uygun olarak Uzman Onbaşı rütbesi ile göreve başlatılan ve bilahare Uzman Çavuşluğa terfi ettirilen davacının, görev safahatı içerisinde hiçbir uyarı, ikaz ve ceza almaması, çalıştığı farklı sicil üstleri tarafından olumlu ve uyumlu çalışmaları nedeni ile takdir edilmesi, hakkında düzenlenen sicillerin de tamamen olumlu olması karşısında, davacının Uzman Erbaş Yönetmeliğinin 6.maddesinde belirtilen şartları yitirdiği savının soyut bir iddiadan ibaret olması, gerek şahsi dosyasındaki ve idare tarafından Mahkememize gönderilen bilgi ve belgelerden gerekse Mahkememizce yapılan tüm araştırmalara rağmen bu savı doğrulayacak herhangi somut bir bilgi ve dayanak elde edilemediğinden tesis edilen işlemin sebep ve maksat  unsuru yönünden sakat bir işlem olduğu sonucuna varılmıştır. 

(AYİM. 1.D. 6.10.1998; E.1997/752, K. 1998/811)

Emsal Karar 2

Davacının istihdam edilmeden önce işlediği ve uzman erbaşlığa alınmasına engel teşkil eden suçunun tespit edilmesi üzerine sözleşmesinin feshedilmesi işleminde hukuka aykırılık bulunmamaktadır.

Dava konusu sözleşme feshi işleminin değerlendirilmesinde;  davacının ilk uzman erbaşlık sözleşmesi imzalandığı  1996 yılında da Hırsızlık suçundan  sabıkalı olduğu, ancak  bu hususun idarenin  ilgili birimlerince gözden kaçırılarak  davacının  sözleşmeli  uzman erbaş statüsüne alındığı  görülmektedir. Davacının ilk sözleşmeden sonra 3 kez daha sözleşmesini yenilediği  ve bu hususun  2003 yılında anlaşılması daha doğrusu zaten özlük grubunda mevcut bilgiye vakıf olunması sonucu Uzman Erbaş Yönetmeliğinin yukarıda   ifade edilen 6 ncı madde 8 nci fıkra ile 13 ncü madde son fıkra hükümleri uyarınca fesih işleminin tesis edildiği görülmektedir. Tesis edilen bu işlemin denetiminde ilgili  mevzuat hükümleri  ile hukuka aykırı bir hususun bulunmadığı görülmüştür. 

(AYİM.1.D., 20.04.2004; E.2003/1470, K.2004/570) 

!!! Konu ile ilgili ayrıntılı makaleye aşağıdaki bağlantıdan ulaşabilirsiniz.

UZMAN ERBAŞ SÖZLEŞMESİNİN FESİH HALLERİ: KENDİSİNDEN İSTİFADE EDİLEMEME HALİNİN HUKUKİ İNCELEMESİ